بوشهر ۲۴: طرح تکثیر جمعیت آهوی جبیر در استان بوشهر نمونه‌ای شاخص از یک تجربه موفق ملی در زمینه حفاظت و احیای گونه‌های در معرض تهدید است، طوریکه اگر مسئولیت‌پذیری زیست‌محیطی به‌عنوان یک اصل در سیاست‌های صنعتی، منطقه‌ای و ملی نهادینه شود، نایبند و آهوی جبیر نه‌تنها می‌توانند به داستانی موفق در سطح کشور بدل شود، بلکه جایگاهی شایسته در میان برنامه‌های بین‌المللی حفاظت از تنوع زیستی خواهد شد.
به گزارش بوشهر ۲۴ به نقل از ایرنا؛ آهوی جبیر، یکی از گونه‌های شاخص و ارزشمند حیات‌وحش ایران، از نمادهای اصیل زیست‌بوم‌های بیابانی و نیمه‌بیابانی کشور به شمار می‌رود، این گونه زیبا و چابک که در گذشته در بخش‌های وسیعی از جنوب و مرکز ایران زیست می‌کرد، طی دهه‌های اخیر به‌دلیل فشارهای انسانی، تخریب زیستگاه، توسعه صنعتی و کاهش منابع غذایی با تهدیدی جدی روبرو شد.
جبیر از حیوانات تیز رو است که می‌تواند با سرعت ۸۰ کیلومتر بدود، از پستانداران علف خوار است و شاخص‌ترین تفاوت آن با آهو یا غزال این است که در هر ۲ جنس نر و ماده شاخ دارند؛ گوش و دم بلندتر و بدن‌های کوچک و ظریف تری دارند، انسان گریز هستند و جمعیت آنها در خارج از مناطق تحت حفاظت به دلیل گسترش تعقیب و شکار، تخریب زیستگاه و خشکسالی به شدت رو به کاهش است.
در استان بوشهر، زیستگاه اصلی جبیر در محدوده خشکی پارک ملی دریایی نایبند قرار دارد؛ منطقه‌ای که همزمان مأمن حیات‌وحش و کانون توسعه صنایع انرژی کشور است، این همزیستی دشوار میان طبیعت و صنعت، زمینه‌ساز چالش‌ها و در عین حال فرصت‌هایی برای احیای جبیر در استان بوشهر شده‌است.
نخستین گام طرح احیای جبیر در بوشهر
۱۶ سال پیش هنگامی که جمعیت جبیر در استان بوشهر به دلیل تغییرات محیط پیرامون به صفر رسید تکاپوها برای بازگردان این پستاندار تیزپا به زیستگاه طبیعی‌اش در پارک ملی دریایی نایبند در شهرستان عسلویه آغاز شد، زیرا در دهه ۱۳۸۰، با گسترش فعالیت‌های صنعتی و عمرانی در مناطق عسلویه و نایبند، بخش وسیعی از زیستگاه‌های طبیعی جبیر تخریب شده بود.
طوریکه توسعه جاده‌ها، افزایش تردد ماشین‌آلات سنگین، کاهش پوشش گیاهی و کمبود منابع آبی، زیست این گونه را در معرض خطر نابودی قرار داد و جمعیت آن به پایین‌ترین حد خود رسید و نگرانی از حذف کامل جبیر از اکوسیستم نایبند سبب شد تا اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر در سال ۱۳۸۷ طرحی بلندمدت برای حفاظت و تکثیر این گونه تدوین و اجرا کند.
فرآیند احیای زیستگاه طبیعی جبیر ایرانی در نایبند از سال ۸۸ آغازشد؛ در قالب این طرح، محوطه‌ای به وسعت ۱۰۰ هکتار با فنس‌کشی کامل ایجاد شد تا بستری امن برای پرورش و بازسازی جمعیت جبیرها فراهم شود و نخستین گروه از آهوان در سال ۱۳۸۹ به تعداد ۱۵ راس از استان‌های همجوار به این محدوده منتقل و در شرایط نیمه‌طبیعی رهاسازی شدند، این اقدام، نخستین گام جدی در مسیر احیای آهوی جبیر در استان بوشهر بود.
در ادامه، پاسگاه محیط‌بانی در محدوده زیستگاه احداث شد تا نظارت و حفاظت فیزیکی تقویت شود. نیروهای محیط‌بان با حضور شبانه‌روزی در منطقه، مانع از ورود شکارچیان و هرگونه تخریب احتمالی شدند، همچنین، برنامه‌های تغذیه مصنوعی و تأمین منابع آبی در فصول گرم سال اجرا شد تا شرایط زیستی پایدار برای جبیرها فراهم شود، نتایج این اقدامات نشان داد که در صورت مدیریت علمی و تأمین امنیت زیستگاه، جمعیت جبیر می‌تواند به‌سرعت روندی صعودی پیدا کند.
صنعت حامی جبیر ایرانی
یکی از نقاط تحول در روند احیای جبیر، ورود صنایع منطقه به عرصه حمایت‌های زیست‌محیطی بود. در سال ۱۳۹۴ یکی از صنایع مستقر در عسلویه در قالب مسئولیت اجتماعی شرکتی نقش خود را در توسعه زیرساخت‌های حفاظتی ایفا کرد و با تأمین تجهیزات حفاظتی، نصب سامانه برق خورشیدی، ایجاد سامانه آبرسانی و به‌کارگیری نیروی انسانی بومی برای حفاظت از منطقه، گامی مؤثر در پشتیبانی از طرح احیا برداشت.
این اقدامات آثار ملموسی در بهبود وضعیت جبیرها برجای گذاشت؛ شرایط زیستگاه پایدارتر شد، زادآوری طبیعی افزایش یافت و نخستین مرحله رهاسازی آهوان در طبیعت نایبند با موفقیت انجام شد.
حمایت مالی این فرایند را شرکت پلیمر آریاساسول در راستای عمل به مسئولیت‌های اجتماعی خود به عهده داشت.
احداث سایت، تامین ۱۰ نیروی انسانی برای خدمات حفاظتی ومراقبتی از آهوان جبیر، تکمیل ساختمان محیط بانی و احداث نیروگاه خورشیدی با ظرفیت ۱۸ کیلووات، فنس کشی و تعمیر پیاپی فنس ها، تامین موتور سیکلت و خرید تجهیزات پایشی و محافظتی، تسطیح مسیر دسترسی به سایت، ساخت و تعمیر آبشخورها و نصب دوربین‌های مدار بسته و نظارتی در نقاط مختلف سایت از اقدامات این شرکت برای کمک به احیا زیستگاه طبیعی این گونه حیات وحش استان بوشهر است.
در ادامه، پس از اتمام تفاهم نامه همکاری با آریا ساسول، این بار شرکت پتروشیمی جم در قالب مسئولیت‌های اجتماعی، روند حمایت از طرح احیای جبیر را ادامه داد و این حمایت موثر باعث شد تا امروز نتایج قابل قبولی در ادامه روند بهبود وضعیت جبیرها و زادآوری آنها حاصل شود و در سال جاری نیز مرحله دوم رها سازی به زیستگاه طبیعی با موفقیت انجام پذیرفته است.
افزایش جمعیت جبیر در نایبند
این دستاوردها امید تازه‌ای برای احیای کامل جبیر در استان بوشهر ایجاد کرد، گزارش‌های میدانی و پایش‌های کارشناسان محیط زیست نشان می‌دهد که جمعیت جبیر در نایبند به‌تدریج در حال افزایش است و زادآوری طبیعی در زیستگاه‌های نیمه‌طبیعی و آزاد مشاهده می‌شود. افزون بر این، آموزش و آگاهی‌بخشی به جوامع محلی نقش مؤثری در کاهش تهدیدها و ارتقای مشارکت مردمی داشته است، ایجاد موزه تنوع زیستی و مرکز آموزش محیط زیست نایبند نیز بستری فراهم کرده تا مفهوم حفاظت از گونه‌ها برای دانش‌آموزان، دانشجویان و جوامع بومی ملموس‌تر شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر گفت: با تلاش‌های انجام شده در سال‌های اخیر بر ای حفظ و احیای گونه‌های زیست محیطی، جمعیت آهوهای جبیر پارک ملی نایبند به ۷۰ راس رسید و اقدامات برای افزایش این گونه نادر ادامه دارد.
عبدالرحمن مرادزاده افزود: با همت نیروهای محیط زیست عسلویه و پرسنل پارک ملی نایبند، همچنین همکاری پتروشیمی ها و مردم جمعیت جبیرها رو به رشد است و این اداره کل همانند گذشته در طی ماه‌های آتی با پایدار شدن شرایط نسبت به رها سازی آنها از فنس‌های حفاظت شده به زیستگاه اصلی پارک پارملی نایبند اقدام می‌کند.
وی ادامه داد: با تغییرات زیستگاهی ناشی از توسعه ای نامتوازن و شکارهای غیر مجاز در اواخر دهه هفتاد تا سال‌های ابتدایی دهه ۸۰ جمعیت جبیرهای منطقه نایبند به حدی کاهش یافت که به نابودی تعبیر شد.
مرادزاده اضافه کرد: در سال ۱۳۸۷ عملیات احداث فنس صد هکتاری تکثیر و پرورش جبیر در پارک ملی نایبند آغاز شد و پس از آن احیا و بازسازی این گونه با ذخیره سازی مولدین اولیه، از طریق انتقال ۱۲ راس جبیر از سایر استان های مستعد همچون هرمزگان به محیط داخلی فنس‌های حفاظت شده ادامه یافت.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر یادآورشد: طی سالیان گذشته با وجود عوامل تهدید کننده‌ای از جمله بروز بیماری و همچنین خشکسالی‌های متوالی، با همکاری مردم و مسئولان در برابر این دسته از چالش‌ها فائق آمده و امروز شاهد جمعیت رو به رشد این گونه ارزشمند در منطقه منحصر به فرد نایبند استان بوشهر هستیم.
وی افزایش جمعیت جبیر در سال‌های آینده را امری ضروری دانست و گفت: این امر با همکاری و همدلی مردم، فعالان محیط زیست، شرکت‌های فعال در منطقه پارس جنوبی و همکاران این اداره کل امکان پذیر است.
چالش‌های طرح احیای جبیر
با این حال، مسیر احیای جبیر در بوشهر همچنان با چالش‌هایی روبرو است، توسعه ساخت‌وساز در حریم پارک ملی نایبند و خشکسالی‌های پی‌درپی از مهم‌ترین عوامل تهدید پایداری جمعیت این گونه به شمار می‌روند.
کارشناسان معتقدند: تداوم موفقیت در این پروژه، نیازمند استمرار حمایت پایدار صنایع در قالب مسئولیت اجتماعی، نظارت و پایش منظم زیستگاه با استفاده از نیروهای محیط‌بانی و فناوری‌های نوین، و تقویت همکاری میان سازمان‌های دولتی، جوامع محلی و نهادهای مردمی است.
آنان می‌افزایند: تنها در سایه چنین همکاری گسترده و هماهنگی واقعی می‌توان امید داشت که جمعیت جبیر در نایبند به ثبات کامل برسد.
ضرورت مسئولیت‌پذیری زیست‌محیطی در سیاست‌های صنعتی
احیای آهوی جبیر در استان بوشهر نمونه‌ای شاخص از یک تجربه موفق ملی در زمینه حفاظت از گونه‌های در معرض تهدید است زیرا این پروژه نشان داد که حتی در مناطقی که فشار توسعه صنعتی وجود دارد، می‌توان با مدیریت علمی، تعامل بین‌بخشی و مشارکت مردمی، تعادل میان توسعه و حفاظت را برقرار کرد.
پارک ملی دریایی نایبند امروز نمادی از چالش همزمان میان حفاظت و توسعه است، اما در عین حال می‌تواند الگویی ملی برای تلفیق این دو رویکرد باشد.
اگر مسئولیت‌پذیری زیست‌محیطی به‌عنوان یک اصل در سیاست‌های صنعتی، منطقه‌ای و ملی نهادینه شود، نایبند و آهوی جبیر آن نه‌تنها می‌توانند به داستانی موفق در سطح کشور بدل شود، بلکه جایگاهی شایسته در میان برنامه‌های بین‌المللی حفاظت از تنوع زیستی خواهند یافت.